Ikona jest obrazem sakralnym, przedstawiającym postaci świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne albo liturgiczno-symboliczne. Wywodzi się z kręgu kultury bizantyjskiej, a tradycja jej pisania do dziś charakterystyczna jest dla chrześcijańskich kościołów wschodnich (m.in. prawosławnego czy greckokatolickiego).

Choć jej nazwa wywodzi się od słowa "eikon", co w języku greckim znaczy "obraz", w rzeczywistości ikona nie była typowym obrazem - jej zadaniem od początku było przekazywanie głębokich, złożonych treści religijnych w symboliczny sposób.

Za prekursora ikonopisarstwa tradycja uznaje św. Łukasza Ewangelistę. Jednak pierwsze wzmianki o istnieniu tej sztuki pochodzą z IV wieku - wówczas to ikony stały się w kręgu kultury bizantyjskiej przedmiotem kultu i częścią liturgii. W kolejnych latach także doprecyzowano pojęcie ikony, uznając za nią wyłącznie dzieła ruchome, możliwe do przeniesienia w inne miejsce - niezależnie od tego, w jakiej technice zostały wykonane. A pierwotnie ikona bywała nie tylko malowana, ale również rzeźbiona czy wykonana w emalii lub mozaice.

Pośrednik między światami

W miarę upływu wieków sztuka pisania ikon ewoluowała, powstawały szkoły, które w nieco odmienny sposób interpretowały zasady tworzenia ikon, zawarte w podlinnikach. Pisano je zgodnie z uznanymi za kanoniczne wyznacznikami, opierającymi się na powtarzalności, czystości i jednoznaczności symboli. Doktrynalne uzasadnienie roli ikony w ceremonii religijnej - uznanie ich za święte obrazy, będące przedmiotem kultu - oraz określenie estetycznych zasad stylu, gwarantujących niezmienność wyobrażeń oraz procesów tworzenia, co zostało dokonane podczas VII Soboru powszechnego w 787 roku, sprawiło, że zasady pisania ikon do dziś pozostały niezmienne. Dzięki temu czytelny jest ich przekaz - linie i kolory zastępują słowa w opowieści o Świętej Historii.

W kulturze i zgodnie z doktryną Kościoła wschodniego, ikona nie była dekoracją, próbą odtworzenia otaczającej rzeczywistości. Jej zadaniem było UKAZANIE świata niebieskiego, a ponieważ jest on diametralnie różny od ziemskiego, niezbędne było też stosowanie innych, całkowicie odmiennych środków wyrazu.

Ponieważ wg teologów bizantyjskich, którzy byli autorami doktryny ikony, osoby modlące się przed ikoną nie oddają czci obrazowi lecz tym postaciom, które są na nim ukazane. Ikona tym samym stała się pośrednikiem pomiędzy światem ziemskim i boskim, swoistymi wrotami, przez które przedstawiony święty mógł być obecny w danym miejscu.

Bardzo ważny jest nierozerwalny związek ikon z dogmatem Wcielenia. Judaizm był religią restrykcyjnie antyikoniczną; odrzucał jakiekolwiek wizerunki Boga, uznając próby Jego wyobrażenia za herezję i grzech. Podobnie działo się w pierwszym okresie kształtowania się chrześcijaństwa.

Z czasem jednak uznano, iż fakt narodzin Boga - Chrystusa pod postacią człowieka znosi starotestamentowy zakaz czczenia figuratywnych wyobrażeń Boga. Początkowo w kulturze bizantyjskiej Jezus pojawiał się pod postacią baranka, jednak ustalenia wspomnianego VII Soboru Powszechnego nakazały ikonopisarzom przedstawianie Go pod ludzką postacią jako obraz niewidzialnego Boga. Ikony ukazywały Chrystusa samego lub z Matką Boską, w otoczeniu apostołów, świętych. Ponieważ tematyka ikon była święta, a one same traktowane były jako widzialny symbol niewidzialnego, jako uosobienie Boga, od ich twórców wymagano nie tylko przestrzegania skodyfikowanych zasad pisania ikon, ale również określonego zachowania w czasie poprzedzającym tworzenie i w trakcie pisania. To nie artysta był bowiem autorem działa, lecz przez niego za pośrednictwem Ducha Świętego wypowiadał się Bóg.

Dlatego od ikonopisarzy wymagano  zachowania określonych rytuałów przygotowujących do podjęcia pracy. Przede wszystkim, zanim zaczęli pisać ikonę, musieli skupić się na modlitwie i pościć. W ten sposób przygotowywali się do pełnienia funkcji narzędzia Boga i wyrażenia przez obraz Jego Tajemnicy.  Ikona, stworzona przez modlitwę i dla modlitwy, umożliwiała modlącym się zbliżenie się do Boga; stawała się rodzajem drzwi, przez które człowiek mógł spojrzeć na świat Boski - transcendentny, a jednocześnie niemal dotykalny.

Czas, kolor i perspektywa

Istota ikony tkwi w jej symbolice, odrealnieniu, przebóstwieniu. Ukazując świat niebieski - całkowicie odmienny od rzeczywistego, pozbawiony zwykłych ludzkich trosk, kłopotów i emocji - posługiwała się charakterystycznymi środkami wyrazu. Dominujące znaczenie miały użyte kolory; charakterystyczny były także linearność czasowo-przestrzenna, brak światłocienia, głębi. Postaci i przedmioty są płaskie, sceny - pozbawione związków przyczynowo-skutkowych oraz następstwa w czasie.

Najważniejszym elementem ikony jest oblicze - to na nim skupiona ma być uwaga modlącego się. Dlatego pozostałe składowe kompozycji zarysowane są bardzo schematycznie, bez eksponowania i dopracowywania detali.

Jako że ikona ukazywała świat niebieski, Chrystusa, Matkę Boską, świętych – czyli świat i osoby istniejące niejako w innym wymiarze, w innej rzeczywistości, ani osoby nie mogły przypominać żywych ludzi, ani pejzaż – realnego otoczenia.

Święci ukazani na ikonach są szczęśliwsi od nas, ludzi, ponieważ dostąpili już łaski życia wiecznego. Miejscem ich pobytu jest niebo, do którego my dopiero zmierzamy. Obcują z Bogiem, są wolni od trosk, pozbawieni uczuć i emocji, nie podlegają prawom czasu.

Aby podkreślić owo odrealnienie i przebóstwienie postaci, artyści – zgodnie z kanonicznymi  zasadami pisania ikon – stosowali specyficzne techniki przedstawiania postaci. Bohaterowie ikon mają wydłużone proporcje, długie, smukłe dłonie. Ich gesty nie są przypadkowe – każdy zawiera określona informację duchową; każdy gest ma znaczenie, podobnie jak każdy przedmiot trzymany przez świętego. Świeci sprawiają wrażenie eterycznych, odpornych na działanie grawitacji, przesiąkniętych światłością. Ich oblicza nie wyrażają żadnych uczuć, a uwagę przykuwają oczy, które te twarze określają: duże, o migdałowym kształcie, spoglądające na wprost. Patrząc na postaci świętych ma się poczucie, że ich wzrok przenika przez nas, że zaglądają w głąb naszych dusz i dostrzegają w nas to wszystko, co głęboko ukryte. 

Hermeneia, czyli podlinniki, jasno określały tak sposób pisania postaci, jak i dopuszczalność użycia określonych barw. Nie stosowano światłocienia. W sztuce bizantyjskiej zgodnie z kanonem przy tworzeniu ikon można było używać wyłącznie czystych kolorów; popularnością cieszyła się też pozłota, którą stosowano chętnie i w dużych ilościach. Każdy kolor miał przy tym dokładnie sprecyzowane znaczenie, symbolizował inną cechę.

Złoto uosabiało nieśmiertelność, świętość, światłość – było symbolem Boga i Jego chwały. Ponieważ złota poświata widoczna była nawet w ciemnościach, kolor ten był również symbolem zwycięstwa Boga - Jasności nad Szatanem - Ciemnością. Zieleń oznaczała nadzieję, wieczną młodość i wieczne życie, a także płodność i bogactwo, głównie wewnętrzne. Błękit to symbol nieba, głębi objawienia, niezgłębionej tajemnicy, mistycyzmu i duchowości. Biel – to tradycyjnie symbol niewinności, czystości i boskości. Jej antonimem jest czerń – symbol śmierci, grzechu, piekła. Często stosowanym kolorem była też czerwień, traktowana jako symbol życia, krwi, a zarazem męczeństwa. Jej purpurowy odcień to oznaka władzy, kolor królewski, symbol bogactwa. Wreszcie brąz – kolor ziemi, symbolizował przemijalność, ubóstwo, proch.

Czyste barwy były charakterystyczne dla szkoły bizantyjskiej; na Rusi, która po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego w 1435 roku stała się centrum rozwoju ikonopisarstwa, kolorystyka została wzbogacona przez narodowe, tradycyjne barwy. Ruskie ikony mają jaśniejsze i bardziej żywe barwy.

Kolory, sposób prezentacji postaci i innych elementów ikony, powtarzalność, schematyczność – to język, którym sztuka ta komunikowała się z jej odbiorcami. Ci, którzy nauczyli się odczytywać symbolikę znaków ikon, potrafili ją „przeczytać”, dotrzeć do sedna, zrozumieć jej przekaz.

W ikonopisarstwie kolor i schemat zastępowały słowa, charakterystyczne dla języka pisanego. Jej tematem zawsze był świat niewidzialny, niebieski, boski.

Dlatego nigdy nie była zwykłym obrazem, lecz przede wszystkim tekstem zasad wiary, tekstem sakralnym, którego zadaniem jest pomoc w zrozumieniu prawdy.

Dwie szkoły: Bizancjum i Ruś

Sztuka pisania ikon przez stulecia rozwijała się w Bizancjum i stamtąd wpływała na inne kraje. To tu narodził się wizerunek Chrystusa Pankratora, przedstawienia Matki Boskiej i świętych. W ciągu wieków ikonopisarstwo podlegało pewnym zmianom, jednak w kanony artystyczne opierały się na zasadach sformułowanych i przyjętych w pierwszym okresie zwycięstwa nad ikonoklazmem, co miało miejsce w 843 r. Już wcześniej wykształciły się zasady, w oparciu o które tworzone były ikony; ich twórcy musieli ściśle stosować się do wskazówek zawartych w podlinnikach, zaaprobowanych przez Ojców Kościoła. Pozycja ikony w Kościele wschodnim została ugruntowana po jej kanonizacji w 787 r., potwierdzeniu nadrzędności kanonów ikonograficznych i uznaniu odstępstwa od nich za herezję.

Niemniej jednak, choć silnie skodyfikowane, ikonopisarstwo nie oparło się pewnym modyfikacjom, na które wpływ miały zarówno zmiany polityczno-kulturowe, jak i  rozwój teologii i duchowości prawosławnej. W początkowym okresie pisania ikon postaci na nich przedstawione były stosunkowo realistyczne, na co wpływ miało zapewne malarstwo antyczne. Z czasem zyskują one uduchowiony, odrealniony wizerunek, ulegają wydłużeniu, co potęguje wrażenie zwiewności i eteryczności, a zarazem doskonałości. Święci mają idealnie owalne oblicza, których dominującym elementem są wielkie, wyraziste, migdałowe oczy.

Ich nieziemskość artyści podkreślali przedstawiając je jako osoby unoszące się nad ziemią, a świętość – przydając blasku szatom. Z czasem ich rysy nabrały subtelności, a same ikony stały się mniej ascetyczne, zaczęto dbać o to, by nie tylko postać, ale i tło zostały atrakcyjnie zaprezentowane. Z czasem, obok tradycyjnych przedstawień Chrystusa czy Matki Boskiej, pojawiły się też ikony o charakterze narracyjnym, bogate w informacje, opowiadające o ważnych wydarzeniach z życia świętych. Schyłek Cesarstwa to również regres w ikonopisarstwie bizantyjskim. Przepych i dekoracyjność zastąpione zostały przez ascetyzm i surowość.

Na Ruś ikony trafiły wraz z religią chrześcijańską, przyjętą w obrządku wschodnim. W ciagu wieków rozwinęły się jednak tutaj różne style i szkoły malarstwa ikonowego, na co wpływ miała z jednej strony rodzina tradycja, z drugiej – fakt pozostawania pod wpływem zarówno kultury wschodniej, jak i zachodniej, napływającej z Polski. Dla ikon staroruskich charakterystyczne były „skłonność do syntezowania linii i modelunku, płaskość kompozycji, zestawienia wielkich plam intensywnych kolorów, a także otwartość i prostolinijność” (cyt. za Ikona, Artur Svetomir Rumpel; www.racjonalista.pl/kk.php/s,2049).

Ikona ruska ewoluowała pod wpływem zmian politycznych oraz ścierających się na jej obszarze kultur wschodniej i zachodniej. W XIV i XV w. nastąpiło rozluźnienie ścisłego wcześniej związku z kulturą bizantyjską, pojawiły się natomiast wyraźniejsze wpływy kultury zachodniej. Wybitnymi malarzami ikon byli m.in. przybyły z Konstantynopola Teofan Grek oraz jego uczeń Andriej Rublow. W miarę upływu czasu wyraźnie zaznaczały się różnice pomiędzy szkołami; jednocześnie ścisłe powiązanie religii z władzą sprawiło, że pojawiły się nowe motywy ikonograficzne.

Choć ikonopisarstwo ruskie stosowało się do zaleceń zawartych w podlinnikach, wielu artystów tworzyło ikony odbiegające od tradycyjnych. Zdarzały się łamania zasad perspektywy linearnej i nadawanie postaciom cech indywidualnych, w wielu ikonach można dostrzec wpływy sztuki zachodu w przedstawianiu postaci, bogatej ornamentyce tła; pojawiały się w niej także motywy charakterystyczne dla sztuki zachodniej, np. pieta. Na ikonach, zamiast bezcielesnych, uduchowionych świętych, o wydłużonych ciałach i olbrzymich oczach, pojawiać się zaczęły postaci wytworne i pełne wdzięku, o nieco barokowych rysach twarzy, przypominających bohaterów płócien zachodnich malarzy. Zgodnie z kanonem, twarze świętych ukazanych na ikonach, nie powinny wyrażać żadnych uczuć i emocji. Jednak bohaterowie wielu ruskich i rosyjskich ikon mają twarze poczciwe, pełne współczucia dla człowieka i jego ciężkiego losu. Pojawiła się tendencja do łączenia świętości z cechami ziemskimi; postaci ubrani są w modne w danym okresie stroje, krajobraz jest poetycki, pełen światła.

Równolegle rozwijała się na terenie obecnej Rosji ikonografia tradycyjna, tworzona w małych, prowincjonalnych warsztatach i dość rygorystycznie przestrzegająca opracowanych jeszcze w Bizancjum zasad pisania ikon. Ale choć styl mistrzów odbiegał od nakazów tradycji, istota ich dzieł pozostawała niezmienna – każda ikona wprowadza do modlitwy, pogłębia życie duchowe.

Chrystus, Matka Boska, święci

Jednym z najpopularniejszych przedstawień Zbawiciela jest Chrystus Pantokrator, czyli Pan Wszechświata i Sędzia. Ale Jezus był również ukazywany jako Emmanuel, Arcykapłan, Król Królów, Dobry Pasterz itp. Także Matka Boska miała kilka typów przedstawień - do podstawowych należały Eleusa (Z Matką Boską, która pochyla głowę, by przytulić policzek do policzka Dzieciątka), Hodegetria (najstarszy typ ikonograficzny przedstawiania Matki Boskiej; Maryja przedstawiona jest na ogół frontalnie, na lewej ręce trzyma Syna, a prawą dłonią wskazuje na Niego; postacie charakteryzuje majestatyczna obojętność, dostojność i godność) i Oranta (modląca się w pozycji stojącej, ze wzniesionymi do góry rękoma).

Ikona to obraz powstały przez modlitwę i dla modlitwy. Jest święty, podlega czci i  kultowi. Wywyższany, okadzany i wielbiony, jest dla modlącego się przed nim wrotami do innego, lepszego świata. I choć specyficzny sposób pisania ikon sprawia, że dla współczesnego człowieka - nie wychowanego w religii i kulturze prawosławnej - zrozumienie ich jest trudne, a niekiedy niemożliwe, to jednak właśnie przez ową odmienność oddziałują one na nasze zmysły, dostarczając jeśli nie doznań mistycznych to na pewno estetycznych.

Fot. Krzysztof Błażewicz, Waldemar Mulhstein